قلعه بزی شهر دیزیچه، میراثی کهن و شگفت انگیز
کوه قلعه بزی میراثی کهن و منحصر به فرد در ایران و جهان است. معمولا هنگامی که سخن از تاریخ میشود معمولا گفته میشود تاریخ سه هزار ساله یا هفت هزار ساله! اما در قلعه بزی ما با ردپای زندگی انسان غار نشین در حدود 42000 سال پیش مواجهیم! یعنی کهن ترین آثار زندگی در فلات مرکزی ایران. دکتر ضرغامی وزیر محترم میراث فرهنگی در سفر اخیر خود به شهرستان مبارکه در بازدید از این منطقه کهن هنگامی که با قلعه بزی مواجه میشود و قدمت آن را میشنود تعجب کرده و با مسئولین وزارتخانه تماس میگیرد تا بررسی کنند که چنین چیزی صحت دارد یا نه! این موضوع ضعف در معرفی این اثر مهم را آشکار میکند. مجموعه شگفت انگیز کوه قلعه بزی واقع در محله حسن آباد شهر دیزیچه مبارکه، و در نزدیکی زاینده رود واقع شده که حدود 35 کیلومتر با شهر اصفهان فاصله دارد.
این کوه کهن شامل دو بخش مهم تاریخی است. بخشی از آن مربوط به غار های این کوه است. براساس نمونه برداری انجام شده از غارهای قلعه بزی شهر دیزیچه و آزمایش ترمولومینسانس، قدمت این غارها به ۶۰ هزار سال قبل بر می گردد که چندین هزار سال قبل به دلیل ریزش سقف، سکونت در آنها به اتمام رسیده است.
دوره پارینه سنگی میانی یا دوره موسِتری(موسترین)، یکی از دوره‌هایی است که در قاره‌های آسیا، اروپا و آفریقا به وقوع پیوسته، اوایل این دوره مصادف است با زمان ناپدید شدن تدریجی انسان‌های راست قامت، یعنی حدود ۲۰۰ هزار سال پیش و پایان آن نیز به حدود ۴۰ هزار سال پیش به زمان انقراض انسان نئاندرتال، بر می‌گردد. این دوره از نظر تاریخی به دوره زندگی انسان‌های اندیشمند و انسان‌های نئاندرتال مربوط میشود. مهم‌ترین ویژگی‌های آن، پیشرفت و گوناگونی ابزارهای سنگی و همچنین نخستین کاربردهای نمادین دست‌ساخته‌ها است. ابزارهای سنگی این دوره در قیاس با دوره پارینه‌سنگی زیرین کوچکتر هستند و تراش دقیق‌تری دارند. از این دوره نشانه‌هایی از اعتقادات و چگونگی زندگی از جمله دفن اموات همراه با شاخ بز کوهی به دست آمده است.
سال 1382 اولین کاوش ها در این قلعه ها توسط کاوشگران و باستان شناسان ایرانی و فرانسوی انجام شد و پژوهشگران با آزمایش های دقیق به این قدمت چندین هزار ساله پی بردند. در این کاوش های شگفت انگیز ابزار شکار و استخوان جانورانی چون کرگدن و ابزار شکار آنان برای اولین بار در ایران کشف شد که به مصرف غذایی رسیده بودند. به دلیل ریزش این غارها امکان کاوش بیشتر تاکنون فراهم نشده که اگر بشود ممکن است بقایای مهم دیگری نیز شناسایی شود.
اما آثار تاریخی این کوه شگفت انگیز اینجا به پایان نمیرسد و چند قلعه نیز مربوط به دوره ساسانیان روی این کوه استوار شده که بخش زیادی از آن به مرور زمان تخریب شده اند. این قلعه ها که در قدیم به قلعه خان لنجان نیز معروف بوده اند به سه بخش تقسیم میشوند: قلعه اول: این قلعه دارای مساحتی برابر با 9260 متر مربع است که به اقتضای برش طبیعی کوه و در سه ارتفاع مختلف که بین 1720 تا 1875 متر از سطح دریا متغیر است، ساخته شده است. با توجه به شرایط، استحکامات قلعه خان، از یک قلعه کوچک در پائین کوه، یک قلعه مرکزی و نیز یک ارگ بلند در مرتفع ترین نقطه کوه تشکیل شده است. قلعه اول در منتهی الیه شرقی کوه قلعه بزی و در پست ترین قسمت آن ساخته شده است. این دژ کوچک مساحتی حدود 1671 متر مربع بر نواحی شرقی کوه قلعه بزی و زمین های حاشیه رودخانه زاینده رود مشرف و مسلط است و با اختلاف ارتفاع حدود 90 متر از سطح زمین های اطراف خود، به راحتی قابل دسترس است. مسیر ورودی قلعه در شمال غربی آن قرار دارد و باشیب ملایمی به دروازه ورودی منتهی می شود. در سمت شمالی آن نیز بقایای یک بنای خشتی به چشم می خورد به منظور ایجاد امنیت و عدم ورود دشمن از سمت شمالی ساخته شده است.
قلعه دوم با مساحتی حدود 6192 متر مربع، شامل مجموعه گسترده ای از آثار و استحکامات نظامی است که در ارتفاعات مختلفی بین 1790 تا 1820 متر از سطح دریا بنا شده است. در این قسمت شرایط طبیعی کوه فضای مسطح و نسبتا وسیعی را در اختیار سازندگان قلعه قرار داده است. ورودی قلعه که در حقیقت راه دسترسی به قلعه سوم نیز به حساب می آید، در سمت جنوبی کوه واقع شده است که پس از طی مسیری با عبور از یک سازه سنگی به ابعاد 6 در 12 متر، به سمت شرق انحراف پیدا می کند. این سازه که از لاشه سنگ و ملاط ساخته شده دارای دیواره هایی با ضخامت حدود یک متر و چندیدن لایه پوشش است که احتمالا به منظور مراقبت از این راه و کنترل ورود و خروج قلعه ایجاد شده است. این مسیر در نهایت به دروازه و ساختمان قلعه دوم می رسد که شیب تند کوه، دسترسی به آن را تا حدی مشکل کرده است.
قلعه سوم در اصل نوعی ارگ کوچک و در عین حال دست ناپذیر است که در ارتفاع 1870 متری و در فضایی محدود بنا شده است. ارگ، آخرین نقطه مقاومت و بخش اصلی دژهای کوهستانی است که در بلندترین و مناسب ترین نقطه کوه ساخته شده و معمولا محل سکونت فرمانده دژ بوده است؛ زیرا این بخش از قلاع، به دلیل ارتفاع زیاد و موقعیت ممتاز خود بر دورترین گذرگاه ها و دشت های اطراف و بیشترین سطح قلعه نظارت و اشراف داشت. بخش سوم نیز دارای چنین موقعیتی است که بر ستیغ کوه و در جهت شمال غربی به جنوب شرقی بنا گردید. نواحی شمالی و جنوبی این قله دارای پرتگاه هایی به صورت کاملا عمودی است. ورود به قلعه سوم از سمت شرق و از طریق قلعه دوم امکان پذیر است که توسط دروازه ای با ابعاد 7.5 در 5.5 متر محافظت می شد. این دروازه از لاشه سنگ ساخته شده و دارای لایه های متعدد است. در مرتفع ترین قسمت این قلعه بنایی به ابعاد 10 در 5.25 متر ساخته شده است که تقریبا بر سرتا سر مناطق جنوبی کوه مسلط است. این بنا به صورت یک برج مستطیل شکل با ارتفاع حدود 3 متر و دیوارهایی با قطر 1 متر است که از سنگ و ملاط محکمی تشکیل شده است.
اما آیا این منطقه کهن قابلیت تبدیل به یک قطب گردشگری را دارد؟
بدون شک بله، اگر توجه کافی به آن شده بود باید روزانه هزاران گردشگر و دوستدار تاریخ از سراسر ایران و جهان به بازدید از این کوه تاریخی کهن میپرداختند.نزدیکی به مرکز شهر دیزیچه،نزدیکی به زاینده رود و طبیعت بکر باغات و زمین های حاصلخیز و سرسبز اطراف این کوه بر قابلیت ها و زیبایی های این منطقه افزوده است.
اما چه باید کرد؟
اولین قدم برای احیای این آثار بی نظیر تاریخی، معرفی دقیق آن به مردم و مدیران مربوطه است.اگر شناخت کافی شکل بگیرد به دنبال آن میتوان عزم و اراده مسئولین امر را برای ایجاد تحولی در این منطقه برانگیخت. ایجاد یک سایت موزه باستانی در کنار این اثر از پیشنهاداتی بوده که تاکنون مطرح شده است. ایجاد اقامتگاه های بومگردی در اطراف این اثر، ایجاد امکانات رفاهی لازم، ادامه دادن کاوش های باستانی در این مکان،انجام اقدامات لازم برای جلوگیری از تخریب بیشتر قلعه ها، استفاده از بخش خصوصی و ایجاد یک تله کابین با توجه به فضای بکر طبیعی و تاریخی،و برگزاری همایشات علمی با هدف شناخت اهمیت این اثر از دیگر پیشنهاداتی است که میتواند مفید باشد. امیداست مسئولین مربوطه پیگیری های لازم را در این خصوص انجام داده تا شاهد شکوفایی اقتصاد گردشگری در این منطقه منحصر به فرد باشیم.
گزارش: محمدجواد علیرضایی